بشنو همسفر من

واکاوی یک جر و بحثِ قدیمی درباره‌ی ترانه‌ی «طلاق»
کانال «ترانه‌بازی»
20 آذر 1396
حسین عصاران

در سال‌های اخیر بسیاری از کنج‌کاوان ترانه شاهد یک مباحثه‌ی تکراری درباره‌ی شباهت موسیقیِ ترانه‌ی طلاق با موسیقیِ ترانه‌ی انگلیسی Heaven on Their Minds بوده‌اند.‎
ترانه‌ای ‌که در سال 1973 با کلام ‎تیم رایس و آهنگسازی آندره لوید وبر برای فیلم Jesus Christ Superstar ساخته‌ی نورمن جوسن تصنیف شد.
این کار تا جایی پیش رفته که بسیاری از تازه به دوران‌رسیدگان، با شنیدن روایتی از این قضیه و بدون مرور هر دو نسخه و درک شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها، بلافاصله این یافته را به نام خود می‌زنند و با عبارت می‌دونستی آهنگ ترانه‌ی طلاق دزدیه؟ خود را می‌تکانند. (بگذریم که برخی فرق ناصر چشم‌آذر با منوچهر ‌چشم‌آذر را نمی‌دانند و آهنگ این ترانه را به نام ناصرچشم‌آذر ثبت کرده‌اند).

اما شاید بد نباشد بدانیم:

نخست: با مرور دقیق و مقایسه هر دو ترانه مشخص می‌شود که فقط ملودی‌ اورتور ترانه‌ی طلاق و بخش اول صدای خواننده (بشنو همسفر من/ از این قصه تلخ راه دشوار /ای تو تك چراغ این شب تار) بر ملودیِ اورتور و بخش اولِ صدای خواننده‌ی ترانه‌ی Heaven on Their Minds منطبق است و پس از آن، از خط «این‌که گذشتن از كنار قصه‌ها نیست» ملودی کلام دو ترانه متفاوت از هم هستند. بنابراین در هر نگاهی نمی‌توان همه‌ی ملودی ترانه‌ی طلاق را به طور کامل برگرفته از آن ترانه دانست.

دوم: در ترانه‌ی ‎ Heaven on Their Minds یک موتیف – که به دلیل فرم ریتمیک و تکرارشونده‌ی آن می‌توان با اغماض عبارت بیت را هم درباره‌ی آن به کار برد- تا میانه‌ی ترانه، زیر ملودیِ کلام  به‌صورت پیاپی و در قالب یک فیگور ریتمیک تکرار شده است. همان موتیفی که  به‌طور کامل در ساختار موسیقی منوچهر چشم‌آذر برای ترانه طلاق نیز استفاده‌ شده و در سرتاسر ترانه به‌طور مداوم تکرار شده است.
حال جدا از هر برداشتی، از آنجایی که همین مؤلفه‌ را می‌‎توان مهمترین شاخص گوش‌گیری این ترانه دانست، باید سهم منوچهر چشم‌آذر را در این آفرینش، در سطح وام‌گیری از ایده‌ی خلاقه‌ی آندره لوید وبر باقی نگاه داشت و در مقابل دانش و توانایی او را در اجرای واریاسیون‌های زهی از تم اصلی ترانه، در پیش‌درآمد و در هم آمیختن آن با این موتیف تکرارشونده و اعمال لحن شرقی در آن‌ها و یا تصنیفِ خط ملودی بقیه‌ی شعر ترانه -به ویژه در قسمت اوج آن  را ستود.

سوم- دانستن این برداشت و انطباق، اصلاً کشف جدیدی نیست که برخی تازه‌به‌دوران‌رسیده‌ی زرد، بی‌توجه به تاریخچه‌ی این قضیه، مشعوف شنیده‌ی خود از یک سایت و یا مطلب اینترنتی ناگهان فریاد می‌زنند: «یافتم! یافتم!». داستان این برداشت حتی قبل از ساخت ترانه‌ی طلاق در مجلات همان دوره  منعکس شده است. آنچنان که بی‌هیچ پرده‌پوشی خاصی گفته شده که مسعود اسداللهی (کارگردان سریال طلاق) از منوچهر چشم‌آذر خواسته تا موسیقی ترانه‌ی طلاق را بر مبنای این ترانه‌ی انگلیسی – که گویا آن را در انگلیس شنیده بوده است- بسازد تا بعد از چند قسمت، به مؤلفه‌ی شاخص سریال بدل شود. حتی بعد از این و در چند نشریه هم به این برداشت اشاره شد؛ اما متأسفانه، بنا به بی‌اخلاق عمومی ما در این عرصه، در تیتراژ این سریال هیچ اشاره‌ای به این برداشت نشده است.

چهارم- مهم‌ترین مسئله این است که منوچهر چشم آذر هیچ‌گاه ادعا نکرده که موسیقی این ترانه را به‌طور کامل او ساخته است. جدا از متن خبر منتشر شده در شماره‌ی ۵۸۵ هفته‌نامه‌ی جوانان امروز (۲۴ بهمن ۱۳۵۶)، که بعد از روایت ایده‌پردازی مسعود اسداللهی در مورد موسیقی این ترانه، به طور مشخص منوچهر چشم‌آذر را تنظیم‌کننده‌ی آن معرفی کرده، در عکس زیر هم که  قسمتی از جلد نوار ربع اینچ Master چند ترانه‌ با صدای گوگوش است، کاملاً مشخص است که همان زمانِ ضبط ترانه در استودیو هم، نام منوچهر چشم‌آذر فقط به‌عنوان تنظیم‌کننده ثبت‌ شده و ملودی آن با عنوان عجیب خارجی ذکر شده است.

 

این در حالی است که دست‌کم ملودی صدای خواننده، بعد از بند اول ترانه، ساخته‌ی خود منوچهر چشم‌آذر است.

بنابراین از مشخصات ترانه‌ی طلاق اگر چنین یاد شود بهتر است که:
ملودی کلام: منوچهر چشم آذر و آندره لوید
تنظیم‌کننده: منوچهر چشم آذر (با بهره‌گیری از موتیف آندره لویر برای ترانه‌ی Heaven on Their Minds)

پنجم- متأسفانه از پیِ بی‌دقتی مداوم موسسه‌های ایرانی در ثبت اطلاعات روی جلد آلبوم‌های موسیقی، در بازنشر این ترانه‌ در قالب CD به این برداشت و وام‌گیری اشاره‌ای نشده است.